از اینجا ما برآنیم تا از روشنگران دینی در قرون معاصر در جهان اسلام سخن بگوییم. نخست دربخش اهل تسنن و سپس درعالم تشیع گزارش میدهیم. شاید بتوان محمد عبده درمصر را از پیشکسوتان روشنگری دینی در قرون اخیر بدانیم. محمد عبده متوفی ۱۳۲۳ ق فقیه و حقوقدان مصری است.تجربه نافرجام خلافت مستبد عثمانی و روند رو به انحطاط حکومت باب عالی[۱] از یک سو و آشنایی بلاواسطه با اندیشه­های نوین فلاسفه سیاسی غرب و تجربه موفق دموکراسی و مشروطه در جوامع غربی از سویی دیگر راهگشای «محمد عبده» در استنباط مبانی و سازوکار حکومتی برای مسلمانان بود که از طرفی کاملاً مبتنی بر اراده مردم و از طرف دیگر دارای صبغه اسلامی و متکی بر آیات و روایات باشد. محمد عبده کسی است که جوانیش را با سید جمال الدین اسدآبادی گذرانده و شاگرد دستپرورده اوست. نوشته هایش در روزنامه الاهرام و دیگر روزنامه­های آن روز مصر، عادات و هنجارهای غلط و جمود و ارتجاع را به چالش کشید. بیشتر افکار سید جمال با قلم عبده نشر یافته است. نشریه­ای که “العروه الوثقی” نام داشت در بیروت با قلم عبده انتشار می یافت. راز موفقیت این دانشمند اسلامی آن بود که وی اغلب کتابهای علوم انسانی غربیان را مطالعه می کرد و با افکار آنان آشنا بود. رشیدرضا که شاگرد برازنده وی است در زندگینامه ای که از او نوشته می گوید: «او بسیاری کتابهای دانشمندان غربی را خواند. روزی نبود که خواندن کتاب را ترک گوید …علوم اخلاق وروانشناسی و مبانی جامعه شناسی، تاریخ، فلسفه و روش تربیت بیش از سایر رشته های علمی مورد توجه او بود»[۲]  عبده  زبان فرانسوی را چنان آموخت که بتواند همچون زبان مادری سخن بگوید. شاهدش ترجمه ایست که از اثر اسپنسر به عربی انجام داده است. متن کامل : https://roshangaridini.org/?p=1878