درمقام نتیجه گیری از مباحث ارائه شده درگفته های اخیر چنین می توان گفت: رد حکم و نقض حکم و نقد حکم سه مفهوم جداگانه است و نباید با یکدیگر خلط  و اشتباه شود. اطاعت از حکم حاکم، منافات با حق نقد و نقض آن ندارد. حکومت در حقوق عمومی اسلامی باز گشت آن به قضاوت است. عدم اطاعت از حکم حاکم ، "رد" است و ردّ غیر از "نقد" و "نقض" است. ردّ، یعنی عدم اطاعت و به عبارت دیگر سرپیچی از اجرای امر آمر قانونی ومشروع، بی تردید منجر به هرج ومرج و فوضی می گردد. رد حکم امری نامشروع و جرم محسوب است و بر اساس صور و...

نکته لازم به ذکر اینکه محور اختلاف شیعه و سنی را نباید بر دنیوی و قدسی بودن قدرت تفسیر کرد. چرا که اختلاف مزبور این نیست که یک طایفه می گوید اداره جامعه یک امر مقدس است  و شخصی که می خواهد پس از پیامبر(ص) این امر را به عهده گیرد یک قدرت الهی مجسم در روی زمین است و حضرت علی(ع) مصداق آن است و طایفه دیگر منکر آن شوند. خیر، هردو گروه رئیس قدرت جدید را خلیفه رسول الله(ص) می دانستد نه خلیفه خدا در روی زمین. ادعای تشیع امر دیگری است که هر چند این مقام جای پرداختن به آن نیست ولی به نحو اختصار لازم می...

یکی دیگر از نهادهای سیاسی در رهبری اسلامی  امر به معروف و نهی از منکراست این اصل که یکی از تعالیم مهم اسلامی است، تنها مربوط به روابط ساده فیمابین عامه مردم در زندگی اجتماعی نیست، بلکه درراس آن نظارت عمومی مردم و نقادی آنان نسبت به قدرت را تعلیم می دهد.    مردم مسلمان با استناد به  این دو فریضه الهی در روزهای نخستین برای نقد قدرت از هیچ چیز هراسی نداشتند و چه بسا به طور صریح رأس قدرت را نشانه می رفتند و اعتراض خود را به عنوان وظیفه شرعی مطرح می کردند. برای نمونه به سند زیر توجه کنید:   ...

گفتیم یکی از نهادهای سیاسی در رهبری اسلامی بیعت است. آیات قرآن در مورد بیعت برخی مربوط است به بیعت در ایمان و ورود به دین اسلام و بعضی مربوط است به امور سیاسی. از جمله آیات مربوط به بیعت سیاسی آیه زیر است : " لَقَدْ رَضِی اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنِینَ إِذْ یبَایعُونَكَ تَحْتَ الشَّجَرَةِ فَعَلِمَ مَا فِی قُلُوبِهِمْ فَأَنْزَلَ السَّكِینَةَ عَلَیهِمْ. (فتح/18)"      خداوند از مومنان، هنگامی که با تو در زیر درخت بیعت کردند خشنود شد و دانست آنچه در دل آنهاست، پس آرامش را بر آنان فرستاد.    آیه...

مبحث دوم-اصول ونهادهای بنیادین در رهبری سیاسی اسلامی مردمی بودن پیامبر اسلام موجب آن شد که قدرت دنیوی در اسلام مردمی شود و به هیچ وجه قدرت آسمانی و الاهی شکل نگیرد. تشکل رهبری اجتماعی و سیاسی پیامبر به موجب آنچه در منابع اسلامی آمده کاملاً مردمی و بشری است و بر پایه نهادها و اصول بسیار مهمی استوار شده که در درون تعلیمات اسلامی وجود دارد. تعلیمات اسلامی از هیچ راز و رمزی برخوردار نیست. پیامبر از همان روزهای نخستین بعثت آموزه های خود را طی اصول و موازینی صریح بیان کرد، اصولی که زندگی مادی و...

 تحلیل نظریه مشروعیت قدرت براساس آزادی نقد عمومی:   مباحثی که تاکنون گذشت گزارشی بود که از آراء و نظریات متفکران روشنگر در مغرب زمین و جهان اسلام ارائه گردید و سعی شد که  از ارزشیابی تحلیلی اجتناب شود.  اینجانب شخصاً تحلیلی دارم تحت عنوان نظریه مشروعیت قدرت براساس آزادی نقدعمومی که مایلم  در دو مبحث تقدیم  ارباب فضیلت نمایم و چنین می اندیشم که می تواند در حد خود روشنگر باشد.   مبحث اول-قدسی نبودن امر حكومت: برای تبیین این موضوع لازم است بطور مختصر و گذرا مقایسه ای میان  اسلام ومسیحیت...

موضوع اشکال تناقض و ناسازگاری منطقی به قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که قبلاً مطرح شد توسط برخی علما و فقیهان بعدی نیز به بیانها وزبانهای مختلف گفته ونوشته شد. از جمله آنکه در سنوات بعد مرحوم آیت الله دکتر مهدی حایری یزدی نیز درکتاب حکمت وحکومت  که قبلا به آن اشاره کردیم اخرین فصل کتاب را «معمای لاینحل جمهوری اسلامی» عنوان داد و در آن فصل جمهوری اسلامی را حاوی تناقض منطقی دانست. بدین شرح: متن کامل : https://RoshangariDini.org/?p=1921

نهادهای حاکمیت ملی وولایت فقیه درقانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مصوب مجلس خبرگان قانون اساسی سال ۱۳۵۸ در اصل ششم آمده بود «در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکاء آراء عمومی اداره شود، از راه انتخابات: انتخاب رئیس جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراها و نظایر اینها، یا از راه همه پرسی در مواردی که در اصول دیگر این قانون معین میگردد» ونیز در اصل ۵۶ آمده بود «حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است. هیچکس نمیتواند این...

شخصیت روشنگر دیگری که در قرن معاصر می زیست، شادوران آیت الله دکترمهدی حائری یزدی، فرزند مرحوم آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، مرجع نام آور جامعة شیعیان و مؤسس حوزة مقدسة قم است. ایشان  درسال1302 هـ . ش در شهر قم متولد شد و در سال ۱۳۸۸ در تهران وفات کرد. وی در همان شهر قم و تحت نظارت پدر، نخستین دورة تعلیمات سنتی را گذراند و پس از آن دروس رسمی خویش را در همان حوزه آغاز کرد و در دو شاخه علوم نقلی و علوم عقلی صاحب مهارت و تخصّص شد و به مرتبة اجتهادی و استادی واصل گردید. اما بدین نیز اکتفا...

مرحوم شهید مرتضی مطهری را می توان یکی از روشنگران بنام قرن معاصر دانست. ایشان در موضوع حکومت و فلسفه سیاسی موفق به تالیفی مستقل نشدند ولی یادداشتهای متفرقی از ایشان به جای مانده که میتوان اندیشه سیاسی ایشان را بدست آورد. به نظر ایشان در دوره غیبت امام معصوم (ع)، حکومت حق مردم است و از راه های مختلف بر این مطلب تأکید می کند. مطهری با وجود این که در این زمینه مطالب گوناگونی دارد، در یکی از یادداشت های خود، با صراحت بیش تری بر آن تأکید می ورزد: متن کامل : https://RoshangariDini.org/?p=1915

یکی از شخصیتهای روشنگر عصر حاضر که به یقین بر الهیات اسلامی حق عظیم دارد، علامه سید محمد حسن طباطبایی است (۱۲۸۱ش-۱۳۶۰) ایشان پس از طی مدارج عالیه تحصیلی در نجف اشرف نخست برای مدتی در موطن خود تبریز و سپس تا آخر زمان حیاتشان درقم اقامت گزدیدند. درقم ایشان به تدریس علوم عقلی و نیز تفسیر قرآن اشتغال داشتند و آثار گرانقدری را از خود به یادگار نهادند. سرآمد آثارشان دواثر است : اصول فلسفه و روش رئالیسم به فارسی در سه جلد که توسط شاگرد نامدارشان مرتضی مطهری پاورقی و شرح نوشته شده است. دیگر...

نظریه ولایت فقیه انتخابی یا جمهوری اسلامی ایران:   با استناد به همان دلایل ولایت فقیه انتصابی که قبلا گفته شد که مورد پافشاری نراقی و امام خمینی(ره) و برخی دیگر از فقها بود، نظریه دیگری وجود دارد که معتقد است فقیه حق ولایت دارد ولی به علت تعدد فقیهان، بایستی توسط مردم یکی از آنان انتخاب شود و پس از انتخاب دارای ولایت خواهد بود. به عبارت دیگر معتقدان  این نظریه از دلائل ذکر شده نصب و انتصاب را استفاده نمی کنند بلکه صاحبان این نظریه از آن ادله فقهی صرفاً بیان شرائط کسی را که می خواهد ولایت...

احیاء نظریه ولایت فقیه انتصابی توسط امام خمینی (ره):   قبلاً گفتیم که نظریه ولایت انتصابی فقیه  بعد از محقق کرکی، نخستین بار از سوی مولی احمد معروف به فاضل نراقی از فقیهان دوره قاجاریه توجیه و نظریه پردازی شد. ایشان در کتابی تحت عنوان عوائد الایام برای اثبات این نظریه به دو دسته دلیل تمسک کرده اند: عقلی ونقلی- و به موجب آن معتقد است کلیه اختیارات پیامبر(ص) و امام معصوم برای فقیهان در زمان غیبت وجوددارد[1]. دلایل نراقی بعدها توسط صاحب جواهر و در قرن معاصر توسط امام خمینی(ره) پیگیری و به...

مرجعیت آیت الله بروجردی پس از فوت شیخ عبدالکریم حایری یزدی درسال ۱۳۱۵ش، هرچند مراجع مختلفی در قم و نجف با پیروان محدودی وجود داشتند اما تا اقامت آیت الله حاج سید حسین طباطبایی بروجردی در دیماه ۱۳۲۳ش در قم مرجعیت عامه ای برای جامعه تشیع تحقق نیافت. از آن تاریخ به تدریج مرجعیت عالم تشیع متوجه ایشان شد و تا سال ۱۳۴۰ که فوت ایشان رخداد وضعیت مرجعیت عامه کاملاً روشن بود. روش سیاسی ایشان کاملاً پیروی از مؤسس حوزه یعنی شیخ عبدالکریم حایری یزدی بود. با قطع نظر از نظرات فقهی ایشان در خصوص اختیارات...

متن کامل : https://roshangaridini.org/?p=1901

-

پس از شیخ انصاری تفکر ولایت فقیه تقریباً تا چند دهه خاموش می شود و حتی می توان گفت حرکت معکوس داشته و همانطور که دیدیم میرزای شیرازی هم نه به ولایت بلکه به نظارت فقیه معتقد بوده است.  جالب توجه اینجاست که دو مرجع بزرگ تقلید بعد از میرزای شیرازی، آخوندملامحمد کاظم خراسانی(م۱۲۹۰ ه‍.ق) و سیدمحمد  کاظم طباطبایی یزدی،(م۱۲۹۸ق) (یکی موافق و یکی مخالف مشروطه) هیچکدام به ولایت فقیه قایل نیستند. و این دو رده اول علمای عصر مشروطه هستند.سید طباطبائی یزدی طرفدار سلطنت بود بدین معنا که معتقد بود...

میرزای شیرازی و نظریه نظارت فقیهپس از فوت شیخ مرتضی انصاری مرجعیت شیعه به یکی از شاگردان تراز اول وی جناب سید میرزا محمدحسن شیرازی می رسد. ایشان به عللی ترجیح می دهد که در شهر سامرا از شهرهای عراق، اقامت گزیند. با اقامت ایشان درسال ۱۲۹۱ قمری در سامرا حوزه سامرا که از نظر فکری دارای مکتب خاصی بود تاسیس می شود.میرزای شیرازی نیز مانند استادش شیخ انصاری به نظریه ولایت فقیه باور نداشت. نظریه ایشان را می توان به نظریه نظارت فقیه عنوان داد. زیرا از برخی اسناد چنین بدست می آید که ایشان به...

تفکر ولایت فقیه پس از دوره صفویه به دوره قاجاریه منتقل شد و در همین دوران بود که فقیه بزرگی بنام شیخ محمد حسن نجفی درسال ۱۲۰۲ قمری متولد و در نجف نزد کاشف الغطاء به تحصیل پرداخت و به مرجعیت شیعه رسید. وی به خاطر تالیف کتاب جواهرالکلام فی شرح شرایع الإسلام که یکدوره کامل فقه شیعه بود به صاحب جواهر معروف شد. ایشان  هم در ابواب مختلف جواهر الکلام به حسب بحث، مباحثی مربوط به محدوده اختیارات فقیه مطرح کرده است اما در مورد کلیت این ولایت معتقد است:اگر ولایت عامه فقیه نباشد، بسیاری از کارهای...

تفکر قدرت اندیشانه فقیهان دوره صفوی بخصوص محقق کرکی که از نظریه ولایت مطلقه فقیه سرچشمه می گرفت ، تا سالها بعد اثار ش باقی ماند .در طی سالهای ۱۱۸۰ تا ۱۲۶۰ سه فقیه بسیار بزرگ زندگی کرده اند که تقریبا افکارشان به یکدیگر نزدیک بوده است  یکی سید محمد باقر شفتی متولد ۱۱۸۰ ومتوفی به ۱۲۶۰قمری است ودیگری ملا احمد نراقی متولد ۱۱۸۵ است. سوم سید محمد طباطبایی معرف به سید مجاهد متولد ۱۱۸۰ فرزند صاحب ریاض ونوه وحید بهبهانی است .  شفتی پس از تکمیل تحصیلات درنجف به ایران آمد ویلا فاصله برای دیدار نراقی به...

قبلا گفتیم در تاریخ فقیهان شیعه در قرون اولیه مداخله در قدرت حاکم و تلاش برای تشکیل قدرت را به هیچوجه مشروع نمی دانستند و حتی به جز اقلیت اندکی قایل به اجرای حدود در زمان غیبت معصوم(ع) و اقامه نماز جمعه نبودند. البته نباید چنین گمان شود که اگر عده زیادی از علمای شیعه بدست قدرتهای حاکم شهید شده اند ، شهادت آنان بهخاطر خروج و حرکتهای سیاسی آنان بوده است. خیر چنین نیست. نویسنده کتاب «شهداء الفضیله»  زندگانی ۱۳۰ نفر از علمای شیعه، از قرن چهارم هجری تا عصر خویش را گرد آورده‌است. یکی از آنان شهید...

از نظر جامعه اهل تسنن خلافت خلفای راشدین و پس از آنان حکومت امویان و سپس عباسیان رنگ و لعاب حکومت روحانی و مقدس دارد. زیرا خلفا خود را جانشین رسول الله(ص) میدانستند و فقیهان مقرب به آنان کلیه اعمال و رفتار آنان را منطبق با عدالت و صلاح توجیه می کردند.  پس از انقراض خلافت بغداد حکومتها جنبه زمینی و دنیوی یافت تا آنکه در اوایل قرن چهاردهم میلادی با سقوط قسطنطنیه حکومت عثمانی سعی کرد به حکومت خود نوعی جنبه دینی و روحانی ببخشد. اما جامعه تشیع خلافت خلفای راشدین به جز مقطع خلافت حضرت مولا...

از اینجا ما برآنیم تا از روشنگران دینی در قرون معاصر در جهان اسلام سخن بگوییم. نخست دربخش اهل تسنن و سپس درعالم تشیع گزارش میدهیم. شاید بتوان محمد عبده درمصر را از پیشکسوتان روشنگری دینی در قرون اخیر بدانیم. محمد عبده متوفی ۱۳۲۳ ق فقیه و حقوقدان مصری است.تجربه نافرجام خلافت مستبد عثمانی و روند رو به انحطاط حکومت باب عالی[۱] از یک سو و آشنایی بلاواسطه با اندیشه­های نوین فلاسفه سیاسی غرب و تجربه موفق دموکراسی و مشروطه در جوامع غربی از سویی دیگر راهگشای «محمد عبده» در استنباط مبانی و...

روشنگری دینی در غرب و جهان اسلام - ۳۰