بعد از ماوردی بزرگترین طراح نظام فکری و اجتماعی دولت­های اسلامی ابوحامد امام محمد غزالی از پیروان مکتب اشعری است. ولی جالب است بدانید كه غزالی در دوران عمر خود نسبت به سیاست، مشی واحدی نداشته و چه بسا چهره سیاسی وی در طول زندگی متناقض تجلّی می كند.  مکتب سیاسی غزالی در نخستین چهره، میان مکتب اعتزال و مکتب اشعری است. وی هم واقع­بین بود و هم یک انگارگرای دینی. غزالی آن جا که اوضاع و احوال سیاسی و اخلاقی زمانه خود را تجزیه و تحلیل نموده و نسبت به آن داوری می­کند یک واقع بین است، ولی وقتی سرنوشت...

یکی دیگر از بنیانگزاران مهم اساس نظام فکری و اجتماعی دولت­های اسلامی فقیه مکتب شافعی ابوالحسن علی­بن محمدبن حبیب ماوردی  (364 – 450) صاحب معتبرترین تألیف در حقوق دولتی (عمومی) مذهب سنی به نام "الاحکام السلطانیه" است. ماوردی در بصره متولد شد ولی دربغداد تحصیل و رشد کرد. این کتاب در میان آثار مربوط به حقوق عمومی اسلامی اثری نمونه شناخته شده است. فضلایی که این سلسله درسها را دنبال می کنند به خاطر دارند که در جلسات اولیه گفتیم که پیشکسوتان عصر روشنگری در مغرب زمین مثل ولتر و یا دیدرو و امثال...

در مقابل مکتب معتزله، یکی از نظریه پردازان دولت در تاریخ تمدن اسلامی  ابوالحسن اشعری  (۲۶۰–۳۲۴ هجری) است. وی یکی از بنیان گزاران  مکاتب فقهی –كلامی اهل سنت بود که به مسأله سیاست توجه خاص داشت. ابوالحسن اشعری نظریه معتزله را درباره وجوب امامت قبول نداشت، زیرا معتزله وجوب را بر اساس عقل قرار می­دادند و امامت را به دلیل عقل واجب و ضروری می­شمردند. متن کامل : https://roshangaridini.org/?p=1870

پیدایشنظریه پردازی های سیاسی کلامی- فقهی  فقيهان و متکلمان اهل سنت، نظريه حکومت دینی تحت عنوان خلافت و دولت­داری را رفته رفته در طی چند قرن تدوين کردند و در انجام اين مقصود تنها امکان داشتند اساس نظريات خود را بر احکام اخلاقی و تشریعی قرآن مبتنی سازند. دراین مقطع بود که مکتبهای کلامی به نظریه پردازی پرداختند.  البته با توجه به اینکه نوعی حاکمیت قبلاً شکل گرفته بود، نظریه پردازان سیاسی هم راهی جز توجیه حاکمیت موجود راه دیگری نداشتند، هرچند که خردگرایان آنان اعتراضات خود را هم گاه و بیگاه...

آنچه تا بحال درخصوص روشنگری در جهان اسلام مطرح کردیم مربوط به مباحث الاهیاتی بود و نه مباحث سیاسی. مباحث سیاسی در قرون اولیه اسلامی به نوعی با مباحث الاهیاتی به هم آمیخته بود. متفکرین سیاسی در واقع همان متکلمینی بودند که درباره دین سخن می گفتند. اینک می خواهیم ببینیم که در مباحث سیاسی اسلامی، یعنی حق حاکمیت، مشروعیت دولت وحکومت، نظم عمومی و مسائلی از این قبیل،  چه افراد و یا چه گروهی نقش روشنگرانه داشتند. مقدمتاً لازم است بگویم که در رابطه با مبحث مشروعیت حکومت که نخستین بحث در حقوق...

مطالعه در تاریخ تمدن بشری نشان می دهد که  سیر رشد علم و فرهنگ در هر نقطه ای از کره خاکی همواره به موازات وجود آزادی بیان و اظهار نظر انجام گرفته است. در منطقه اسلامی شواهد زیادی برای صدق این مدعا وجود دارد. ما برای نمونه فقط به منطقه ری درقرن چهارم هجری که یکی از مراکز وحوزه های علمی بوده اشاره می کنیم. این منطقه در این مقطع  شاهد دو چهره فرهیخته از بزرگانی است که از نظرمبانی فکری کاملاً بایکدیگر متمایز بلکه متضادند. محمد زکریای رازی(۲۵۱ – ۳۱۳ ه‍جری قمری) و ابوحاتم رازی (متوفی 322هجری قمری)....

تشکیل انجمن اخوان الصفا یکی از جنبشهایی که میتوان از عوامل روشنگری در جهان اسلام برشمرد ، تشکیل انجمن اخوان الصفا در قرن چهارم هجری بود. اخوان الصفا انجمنی سرّی متشکل از دانشمندان و فلاسفه بود که در حدود سال 373 هـ / 983 م در بصره با شعبه ­ای در بغداد تأسیس یافت. این انجمن همواره جلساتی برپا می­کرد که در آن اعضاء به نوبت رساله­هایی در موضوعات علمی و فلسفی و مذهبی تهیه ودرحضور جمع انجمن قرائت می­کردند. هریک از این رساله ها حاوی مطالبی بدیع ونوآوریهایی بود . اصطلاح «اخوان الصفا» از عربی به...

نهضت ترجمه یکی از عوامل روشنگری در جهان اسلام انتقال فلسفه و علوم یونانی به جهان اسلام، توسط مترجمانی بود که از اواخر قرن هفتم میلادی آغاز به کار کردند و کارشان در اواخر قرن نهم به حد اعتلا رسید. علوم یونانی از پنج طریق وارد جهان اسلامی شد، از طریق : نستوریان یعقوبیان ایرانیان زرتشتی در مدرسه جندی شاپور مدرسه حرّان و یهودیان. هشتاد سال پس از سقوط دولت اموی قسمت زیادی از تألیفات ارسطو و شارحان اسکندرانی و بسیاری از کتب جالینوس و برخی از مکالمات افلاطون به عربی ترجمه شد. به نوشته دکتر...

سید مرتضی (علم الهدی) روشنگر شیعی قرن چهارم اسلامی   افکار و عقاید عقل گرایانه معتزله در تمام جوانب زندگی مسلمانان به رغم مخالفتهای شدید گروه های مخالف، تاثیربسزایی گذاشت، چه در ابعاد علمی و چه در زندگی سیاسی . از جمله در علم شریعت یعنی فقه ، بسیاری از فقها گرایش عقلانی پیداکردند، چه در مکاتب اهل سنت و چه شیعی. مثلاً در چهار مکتب اهل سنت برخی مکاتب مانند مالکی و حنفی عقل گرا و شافعی تا اندازه ای ولی مکتب حنبلی کاملاً اشعری است. در میان فقیهان شیعی که بسیار متأثر از معتزلیان بغداد است سید...

آزادی اراده و مسئولیت؛ میراث روشنگری های معتزله تلاشهای معتزله در تاریخ تفکر اسلامی به رغم مخالفتها و موضع گیریهای بسیار شدیدِ اشاعره و سایر گروههای متعصب دینی علیه آنان، موجب نهادینه شدن افکار روشنگرانه ی باقی ماندنی شد که میتوان آنها را میراث معتزله در جهان اسلام نامید. به مهمترین آنها اشاره می کنیم : معتزله اختیار برای آدمی را مقدمة ضروری اعطای مسؤولیت اخلاقی به انسان از یکطرف و عدل الهی از سوی دیگر می­دانستند.    از آنجا که معتزله از قدریه پیروی می­کردند، سخت معتقد به اختیار بشر بودند....

با پیشرفت و گسترش مکتب معتزله و سایه افکندن خردگرایی دینی بر جامعه اسلامی، به تدریج مخالفتها از سوی مقابله کنندگان با عقل‌گرایی آغاز شد که مطرح ترین آنها مکتب معروف اشعری است . مکتب اشاعره اعتراضی است به عقل‌گرائی دینی معتزله که معتقد بودند اسرار عالم و مبانی معتقدات مذهبی را می­توان با موازین عقل بشری توجیه و تبیین کرد.  مکتب اشعری  رجعتی است از یک دستگاه کلامی تعقلی محض، به سوی اتکاء بر قرآن و حدیث و سنت رسول الله (ص) و شیوة «سلف» یعنی جامعة اولیة اسلامی. این گروه خود را متشرع و دیندار...

بعد از معبد الجُهَنی، شخصی قِبْطی که او را غیلان دمشقی می­نامیدند، شروع به تبلیغ عقایدی مشابه او کرد ولی او به تعلیمات معبد، اصلی را افزود که عبارت بود از اصل وجوب امر به معروف و نهی از منکر، البته با این تأکید که امر به معروف و نهی از منکر در مکتب غیلان نه به معنای رایجی بود که در عرف حاکمان ذوی‌القدرت رایج بود، در عرف رایج تحت تبلیغات دستگاه حاکمه، ‌امر به معروف دو حوزه داشت یکی حوزه عمومی یعنی دخالت هر فرد مسلمان در زندگی دیگری و حوزه دیگر که اجرای آن توسط مأموران خاص منصوب از سوی حاکمان...

یکی از مهمترین حرکتهای روشنگری در جهان اسلام پیدایش مکتب معتزله می‌باشد. ما درباره این مکتب در کتاب مطالعات تطبیقی در فلسفه اسلامی مفصل سخن گفته ایم که خلاصه آنرا برای شما گزارش میدهیم .  پیروان این مکتب کاملاً دینداری را براساس عقلانیت استوار ساختند تا آنجاکه  درصدد بودند حوزه عقل را تا جایی گسترش دهند که همواره در حریم وحی و ایمان شناخته شود و نقش ایفا کند. هر چند مکتب اعتزال، همچون دیگر مکاتب و نحله­ها در اسلام، در اواخر دورة اصحاب رسول اکرم(ص) به وجود آمد، لکن می­توان ریشه اصلی آن را در...

گفتیم روشنگری دینی  که در طول تاریخ تمدن اسلامی به صورت مکاتب مختلف متقابل درآمده، ریشه ها واصول آن را قرآن مجید بنیان نهاده است. اولین اصل آن این بود که قرآن  دینداری خردگرایانه را پذیرفته ودینداری مقلدانه را مردود اعلام نموده است. نکته دیگر اصل آزادی در انتخاب دین است که قرآن مجید برآن اصرار ورزیده است . لا إِكْراهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى‏ لا انْفِصامَ لَها وَ...

روشنگری درجهان اسلام  عصر روشنگری در اروپا، درقرن ۱۷ و ۱۸ میلادی مصادف است با اواخر حکومت امپراطوری عثمانی در جهان اسلام که حکومتی سلطنتی همراه با ولایت مطلقه پادشاه و سوابق سوء سنتهای بسیار تلخ و خشن از قبیل تجاوز ،غارت، کشتار و بَرده کردن زنان و کودکان که متأسفانه همه بنام اسلام و تحت پوشش دین انجام می‌شد ولی جای انکار نیست که تلاشهای روشنگران و تحولات انجام شده در اروپا، تأثیر بسیار زیادی در متحول شدن مناطق تحت سیطره آن امپراطوری گذاشته بود تا آنجاکه منجر به سقوط خلافت شد. خلافتی که به...

مهمترین هدف سیاسی روشنگران اعم از روشنگران اولیه و روشنگران متأخر،‌ محدود کردن قدرت خودسرانه حاکمان بود. البته روشنگران اولیه با حکومت پادشاهی چندان مشکلی نداشتند ولی سعی می‌کردند پادشاه به طرف روشنفکری متمایل گردد و با تعلیمات روشنگران مخالفت نکند اما به تدریج در اواخر دوره روشنگری علناً با حکومت پادشاهی مخالفت کردند تا آنجا که الغای حکومت موروثی سلطنتی یک از اهداف روشنگری محسوب شد و در این هدف موفق شدند، لذا می‌بینیم که در جهان معاصر به جز چند کشور، یا دیگر پادشاهی  موروثی وجود ندارد و یا...

ثمره مهم دیگر  از تلاشهای روشنگران در عصر روشنگری که شاید بتوان گفت تا امروز هم آن ثمره کماکان به جا مانده، جدایی اخلاق از دین والهیات است. پیش از آنزمان موضوع اخلاق اصولاً امری مبتنی بر تعلیمات و آموزه‌های دینی بود یعنی احکام اخلاقی و اوامر اخلاقی ضمانت اجرای خود را از مبانی الهیاتی می گرفتند مثلا حکم "باید راست گفت" و "دروغ نباید گفت"، مبتنی بر امر الهی بود.جدی‌ترین تلاش در عصر روشنگری که توسط جرمی بنتام که قبلاً درباره آن سخن گفتیم انجام شد، تأسیس نظامی اخلاقی کاملاً سکولار مبتنی بر اصل...

نتایج حاصله و ثمرات  تلاشهای روشنگران در عصر روشنگری اروپا بسیار است ‌ولی میراث عمده و بسیار مهم روشنگری که از بزرگترین اهداف متفکران آن عصر بوده دوجیز است : یکی میراث دینی و دیگری میراث اخلاقی است. میراث دینی عصر روشنگری عبارت است از تولرانس دینی(Religious Tolerance)  که به فارسی تسامح،‌ تساهل، ‌تحمل، مدارا و بردباری دینی مقابل با تعصب دینی ترجمه می شود. البته برای این مفهوم، دو تعریف توسط دو فیلسوف آن عصر ارايه شده است. ولتر میگفت آزادی دینی به معنای حق عمل به مناسک دینی برای پیروان ادیان...

اگر کتاب روح القوانین را اولین متن بزرگ روشنگری بدانیم ،  می‌توانیم ادعا کنیم که آخرین متن روشنگری کتاب « توماس پِینِ» آمریکایی است که تحت عنوان «حقوق بشر» منتشرشد. البته با یک هدف ولی با دو زاویه متفاوت، زیرا کتاب روح القوانین مونتسکیو بر تفکیک قوا پافشاری می کرد و حکومت بریتانیا را الگوی خود قرارداده بود و توماس پین آنرا کافی نمی‌دانست و بر اعلامیه حقوق بشر مجمع ملی فرانسه ۱۷۸۹ را تحسین می کرد. اعلامیه مجمع ملی فرانسه با سه بند زیر آغاز می شود:１-  انسانها آزاد زاده می‌شوند، ‌تا ابد...

در نهایت گروهی از شورشیان با یکدیگر متحد شده به قلعه باستیل حمله کردند تا بتوانند به اسلحه و باروت مجهز شوند. بسیاری از مردم، این اقدام را شروعی برای انقلاب فرانسه می‌دانند و امروزه جشن روز باستیل را به عنوان یکی از تعطیلات ملی در فرانسه جشن می‌گیرند. این جریان انقلابی به حومه شهر نیز انتقال پیدا کرد و روستاییانی که سال‌ها استثمار شده بودند، قیام کرده و خانه های اشراف‌زادگان درباری و مأموران جمع‌آوری مالیات را به آتش کشیدند. این شورش‌ها به فرار اشراف زادگان وابسته به قدرت، از کشور سرعت بخشید...

قرن ۱۸ میلادی در اروپا با پدیده مهم انقلاب فرانسه یا انقلاب کبیر فرانسه پایان می پذیرد . این انقلاب که دوره‌ای  از دگرگونی‌های اجتماعی-سیاسی در تاریخ سیاسی فرانسه و اروپا به دست مردم فرانسه  را تشکیل می دهد، یکی از چند انقلاب مادر، در طول تاریخ جهان است که پس از فراز و نشیب‌های بسیار، منجر به تغییر نظام سلطنتی به جمهوری دموکراتیکی فرانسه و ایجاد لائیسیته شد. بطور مختصر شرایط آن عصررا بیان می کنیم. نمی‌توان فقط از یک دلیل واحد به عنوان زمینه اصلی این انقلاب نام برد و در واقع عواملِ مختلفی در...

یکی دیگر از حقوقدانان نامداری که در عصر روشنگری مغرب زمین موثر بود جرمی بنتام متولد ۱۷۴۸میلادی است. پدرش یک حقوقدانی بود که به شغل وکالت دعاوی مشغول بود و از این رهگدر ثروت زیادی را به دست آورده بود. جرمی بنتام بسیار باهوش بود ولذا توانست درسن  ۱۲ سالگی به دانشکده حقوق دانشگاه اکسفورد واردشود ولی برخی نوشته‌اند که از درس‌های حقوق آن دانشکده بخصوص تدریس ویلیام بلکستون، قاضی معروف چندان راضی نبود. در سن ۲۱ سالگی موفق شد که ردای وکالت دعاوی را به تن کند ولی عملاً نظریه پردازی در حقوق را بر وکالت...

از کسانیکه هیوم را تحت تاثیر قرار دادند ، ژان ژاک روسوی سوئیسی است (زادهٔ ۲۸ ژوئن ۱۷۱۲ – درگذشتهٔ ۲ ژوئیه ۱۷۷۸) وقتی هیوم کتابهای روسو ، امیل و قرارداد اجتماعی را خواند نامه‌ای به روسو نوشت که در این نامه این عبارت آمده است «بین ادبای اروپا، پس از درگذشت  رئیس مونتوسکیو به بعد شما کسی هستید که بیش از همه برایش ارزش قائلم (,۱.۳۶۴ The Letters of David Hume ,ed. J.Y. T. Greig(Oxford.Clarendom Press,1969 ).»ژان ژاک روسو واقعاً یکی از بزرگترین فلاسفه عصر روشنگری است. «انتونی کنی» نویسنده ...

کتاب روح القوانین مونتسکیو حاوی نظریه تفکیک قوا در امر روشنگری تحول برانگیز بود و تأثیرش بقدری عمیق بود که حتی دیوید هیوم فیلسوف اسکاتلندی را متحول ساخت. هیوم پس از خواندن این کتاب با مونتسکیو به مکاتبه پرداخت. دیوید هیوم  (David Hume) (۷ مه ۱۷۱۱ – ۲۵ اوت ۱۷۷۶) اسکاتلندی خود یکی دیگر از پیشکسوتان عصر روشنگری بشمار می آید.بیشترین مقطع تحول فکری او از سال  ۱۷۵۲ میلادی آغاز که او در این سال، کتابدار دانشکدهٔ وکلای مدافع در ادینبرو شده و با خواهرش در آن شهر سکونت گزید. هیوم با استفاده از منابع...

یکی دیگر از بزرگان و متفکران  نامدار عصر روشنگری «ولتر» فرانسوی  است( زاده ۲۱ نوامبر ۱۶۹۴درپاریس- درگذشته مه ۱۷۷۸درپاریس). او درخانواده‌ای دیندار بزرگ شد و در مدرسه لوئی کبیرعیسوی درس خواند.پدرش اصرار داشت که حقوقدان شود ولی او میل به نویسندگی وشاعری داشت لذا شغل ادبی درپیش گرفت. این جمله از او معروف است: « به دست گرفتن قلم، به جنگ رفتن است».او روشنگری را با نمایش نامه نویسی آغاز کرد و از همان روزهای نخست به افشاگری و نقد بزرگزادگان  و به اصطلاح آقازادگان پرداخت. در ۱۷۱۵ درسن ۲۱ سالگی...