ภาพกวนเกษียรสมุทรมีลักษณะแตกต่างจากภาพจำหลักอื่น ๆ ของนครวัด คือเป็นการเล่าความในฉากสำคัญเพียงฉากเดียว คือฉากกวนเกษียรสมุทร กินพื้นที่ฝาผนังทิศตะวันออกฝั่งใต้ทั้งหมดถึง 150 ตารางเมตร ขนาดลำตัวของเทวดาและยักษ์ที่กำลังกวน จึงมีขนาดใหญ่เกือบเท่าตัวคนจริง

ในการเข้าชมมหาปราสาทนครวัด นอกจากโครงสร้างทางศิลปะสถาปัตยกรรมแบบ “ปราสาทหิน” หรือ “เทวาลัย” อันใหญ่โตโอฬาร สมกับเป็นทิพยวิมานของเทพเจ้าบนโลกมนุษย์แล้ว ยังมีภาพจำหลัก (แกะสลัก) ลงบนผนังหินที่ “ระเบียงคด” ชั้นนอก . ทีละเรื่องทีละภาพ ตอนนี้จะพาไปรู้จักกับภาพจำหลักที่ระเบียงคดปราสาทนครวัดกัน

 “สดกก๊อกธม” เป็นปราสาทขอมที่ตั้งอยู่บริเวณชายแดนไทย-กัมพูชา เขตกิ่งอำเภอโคกสูง จังหวัดสระแก้ว เป็นเทวสถานฮินดูไศวนิกาย สร้างด้วยหินทรายหันหน้าไปทางทิศตะวันออกคือประเทศเขมร . คำว่า “สดกก๊อกธม” แปลว่าแหล่งต้นกก อาจมีที่มาจากการที่ชัยภูมิที่ตั้งมีต้นกกมาก ความสำคัญของปราสาทนี้อยู่ที่การค้นพบศิลาจารึก ๒ หลัก ที่ไขความลับว่าทำไมขอมต้องสร้างปราสาท ปัจจุบันจารึกดังกล่าวเก็บรักษาไว้ที่หอสมุดแห่งชาติ กรุงเทพมหานคร . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม...

อวตารที่ ๗ ของพระนารายณ์ คืออวตารเป็นพระราม ในมหากาพย์รามายณะ หรือ “รามเกียรติ์” มหากาพย์ที่ยิ่งใหญ่อีกเรื่องหนึ่งของอินเดีย ที่มุ่งสรรเสริญวีรบุรุษคือพระราม ในฐานะนารายณ์อวตารลงมาปราบพวกยักษ์ ตัวแทนของฝ่ายอธรรม ทั้งนี้ มหากาพย์รามายณะฉบับเก่าแก่ที่สุด แต่งโดยฤษีวาลมิกิเมื่อ ๓,๐๐๐ ปีก่อน . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่เป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้

ถือเป็นอวตารสำคัญที่สุดของชาวฮินดูไวษณพนิกาย คือการที่พระนารายณ์อวตารเป็น “กฤษณะ” หนุ่มเลี้ยงโคผู้มีเสน่ห์เป็นที่ติดใจนางโคปี (สาวเลี้ยงโค) อีกทั้งยังมีฤทธิ์เดช มีพละกำลังเหนือมนุษย์ เกิดมาเพื่อปราบพญากงส์ ผู้รุกรานกษัตริย์แว่นแคว้นต่าง ๆ ในอินเดียนิยมวาดและแกะสลักภาพกฤษณะเป็นคีตศิลปินยืนเป่าปี่เล้าโลมใจนางโคปี . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่เป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้

เทพผู้มีหน้าที่ปกป้องคุ้มครองโลก จึงมักอวตาร (แบ่งร่างมาเกิด) ลงมาบนโลกมนุษย์ทุกครั้งที่โลกเกิดทุกข์เข็ญ ถึง ๑๐ ครั้งหรือ ๑๐ ปาง แต่บางตำนานก็ว่ามีถึง ๒๒ ปาง พระนาม “นารายณ์” มาจากคำว่า  “นารา” แปลว่า น้ำ และ “อยน” แปลว่า การเคลื่อนไหว รวมความว่า “ผู้เคลื่อนไหวในน้ำ” เนื่องจากโดยปกติพระองค์จะประทับบรรทมในทะเลน้ำนมหรือเกษียรสมุทร อีกทั้งยุคแรกของการอวตาร ทรงอวตารเป็นสัตว์น้ำ เช่น ปลาและเต่า ปางทั้ง ๑๐ ของพระนารายณ์ หรือ “นารายณ์อวตารสิบปาง” . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม...

พระศิวะร่ายรำ เป็นภาพที่ชาวฮินดูไศวะนิกายนิยมประดับไว้ที่ศาสนสถานเพื่อยกย่องพระศิวะในฐานะเทพผู้คุ้มครองและทำลายโลก โดยการร่ายรำของพระศิวะทำให้โลกหมุนเวียนเปลี่ยนกาละเวลา เช่น เมื่อโลกก้าวสู่สหัสวรรษใหม่ ชาวฮินดูอธิบายว่าเกิดจาก “ศิวนาฏราช” ซึ่งหากพระองค์ทรงร่ายรำในจังหวะที่พอดี โลกจะสงบสุข แต่หากพระองค์ทรงร่ายรำด้วยจังหวะร้อนเร่า รุนแรง โลกก็จะเกิดกลียุค . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่เป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้

ศาสนาฮินดูและศาสนาพุทธนิกายมหายาน เป็นสองศาสนาหลักที่มีอิทธิพลสูงในช่วงที่อาณาจักรขอมรุ่งเรือง บรรพชนขอมรับอิทธิพลสองศาสนานี้จากอินเดีย โดยผ่านมาทางเส้นทางการค้าทางทะเล ๒ เส้นทาง คือทางมหาสมุทรอินเดียผ่านเกาะชวา กับเส้นทางทะเลอันดามัน ผ่านภาคใต้ของไทยแถบจังหวัดกระบี่ พังงา สุราษฏร์ธานี ซึ่งเมื่อพันปีก่อนเคยเป็นเมืองท่าสำคัญ . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่เป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้

พ.ศ.๒๔๖๗ - สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ “บิดาแห่งประวัติศาสตร์และโบราณคดีไทย” เสด็จฯโบราณสถานเมืองพระนครและพระนครหลวง โดยเดินทางด้วยเรือจากกรุงเทพฯไปยังเมืองท่ากำปอด ประเทศกัมพูชา แล้วนั่งรถยนต์ต่อไปยังกรุงพนมเปญ จากนั้นประทับเรือจากพนมเปญไปยังเมืองเสียมราฐ (เสียมเรียบ) ที่ตั้งโบราณสถานนครวัด โดยมีนักโบราณคดีฝรั่งเศสคนสำคัญ ๒ ท่านคือ อองรี มาร์ชาล และ ยอร์ช เซเดส์ นำชม . หลังจากนั้นทรงมีพระนิพนธ์ชิ้นสำคัญคือ “นิราศนครวัด”...

พ.ศ.๒๐๔๘ - พระเจ้าองค์จันทร์ ที่ ๑ ( นักองค์จัน) ขึ้นครองราชย์แล้วย้ายราชธานีมาที่เมืองละแวก (เขมรเรียก “ลงแวก”) ทางทิศใต้ของทะเลสาบเขมร แล้วรบกับสยามแบบผลัดกันแพ้ ผลัดกันชนะหลายครั้ง สันนิษฐานว่าชื่อเมือง “เสียมเรียบ” เกิดขึ้นในสมัยนี้ โดยอาจเป็นการตั้งชื่อในเชิงตัดไม้ข่มนามให้มีความหมายว่า “สยามแพ้ราบเรียบ” . พ.ศ.๒๐๘๙ -   (ตรงกับรัชสมัยพระไชยราชาธิราชแห่งกรุงศรีอยุธยา) พระเจ้าองค์จันทร์ ทรงค้นพบเมืองพระนครที่ถูกทิ้งร้างไปนานกว่า ๑๐๐ ปี แล้วโปรดฯให้ช่างแกะสลักภาพที่ระเบียงปราสาทนครวัด...

พุทธศตวรรษที่ ๑ (หรือราว ๒,๕๐๐ ปีก่อน) - กลุ่มชาติพันธุ์มอญ-เขมร (ออสโตรเอเชียติก) อพยพจากจีนตอนใต้มาอยู่ในสุวรรณภูมิ หรือเอเชียอาคเนย์ โดยกลุ่มมอญอพยพมาตามลำน้ำสาละวิน ต่อมา สถาปนาอาณาจักรสุธรรมวดี (สะเทิม) ซึ่งปัจจุบันคือพื้นที่ภาคใต้ตอนบนของพม่า ส่วนกลุ่มเขมรอพยพมาตามลำน้ำโขง ภายหลังได้สถาปนาอาณาจักรขอมที่ยิ่งใหญ่ ในวิชานิรุกติศาสตร์ เรียก “กลุ่มตระกูลภาษามอญ-เขมร” . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่เป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้

นักประวัติศาสตร์ต่างลงความเห็นว่า ...ไม่มีทะเลสาบเขมร ก็ไม่มีเมืองพระนคร (Angkor) ที่ยิ่งใหญ่… เพราะถึงจะมีกษัตริย์ผู้ปรีชาชาญ กับอาณาราษฎรเปี่ยมล้นด้วยศรัทธาเพียงใดย่อมไร้ค่า ตราบใดที่ท้องยังหิว จะเอาเรี่ยวแรงที่ไหนไปขนหินสร้างปราสาทหลังโต ๆ หรือจำหลักลายศิลาให้วิลิสมาหราเช่นนี้ได้ ทะเลสาบเขมรจึงตอบโจทย์ข้อนี้ เพราะมิได้มีแต่ปลา ทว่า ยังก่อให้เกิดพื้นที่ชุ่มน้ำกว้างมหาศาล สำหรับปลูกข้าวได้ปีละหลายครั้ง . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม...

ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช และเพื่อนนักหนังสือพิมพ์เดินทางไปกัมพูชา  ระหว่างวันที่ ๓๑ มีนาคม – ๔ เมษายน  ๒๔๙๖ จากนั้น งานเขียนชุด “ถกเขมร” ก็ลงพิมพ์เป็นตอน ๆ รวม ๑๐ ตอน ในหนังสือพิมพ์สยามรัฐรายวัน แล้วในเดือนธันวาคมปีเดียวกันนั้นเอง ก็ถูกนำมาตีพิมพ์รวมเล่มโดยสำนักพิมพ์ชัยฤทธิ์ ซึ่งเป็นของ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ โดยระบุไว้ในหน้ารองปก ด้วยตัวหนังสือลายมือของผู้เขียนว่า… ถกเขมร” โดย คึกฤทธิ์ ปราโมช / ภาพเขียนประกอบโดย ประยูร จรรยาวงศ์ / ภาพถ่าย โดย ผู้เขียน . ที่ปีกปกหน้า มีคำประกาศของสำนักพิมพ์ชัยฤทธิ์...

เสน่ห์ของ “ถกเขมร” อยู่ที่เกร็ดเล็กประเด็นน้อยที่เป็น “มุขตลก” และบันทึกทางประวัติศาสตร์ที่ทำให้เราได้เข้าใจสภาพสังคมเขมรในยุคที่ยังเป็น “เมืองขึ้น”ฝรั่งเศส . ทว่าสาระสำคัญอีกประการหนึ่งของ “ถกเขมร” ยังอยู่ที่มุมมองทางโบราณคดีของ ม.ร.ว.คึกฤทธิ์ ปราโมช ซึ่งถึงแม้ท่านจะปวารณาตัวไว้ในเบื้องต้นว่า มิได้ไปนครวัดเพื่อ...ศึกษาวัฒนธรรมหรือโบราณคดีจากประเทศเขมร...  แต่แท้ที่จริงแล้ว ท่านมีมุมมองทางโบราณคดีที่น่าสนใจ มีเหตุผลที่น่าฟังในการจะคัดค้านหรือเห็นด้วยกับข้อสันนิษฐานทางโบราณคดี ...

ใครต่อใครมักตั้งข้อสังเกตว่า สิ่งก่อสร้างอันใหญ่โตโอฬารเยี่ยงนครวัด ไม่เพียงใช้เวลาสร้างนานนับร้อยปี ใช้ก้อนหินนับแสนลูกบาศก์เมตร ใช้ช้างในการชักลากก้อนหินหลายหมื่นเชือก แน่นอนว่าต้องใช้แรงงานคนทั้งที่เป็นกุลีแบกหามและเป็นช่างสลักเสลาลวดลายนับเป็นแสน ๆ คน . ทั้งกุลีและช่างฝีมือเหล่านั้น ใครจะรู้ว่ามีสักกี่คนที่สมัครใจมาทำการใหญ่นี้ และมีสักกี่คนที่ถูกบังคับกะเกณฑ์มาทำงานเยี่ยงทาส กระทั่งล้มตายทับถมกันเป็นฐานของนครวัด ซึ่งก่อร่างขึ้นตามแรงปรารถนาของกษัตริย์ขอม...

บันทึกของอองรี มูโอต์ ใช่จะมีแต่ความตื่นเต้นเร้าใจต่อภาพความลี้ลับในสยามและอินโดจีน แต่เขายังได้พรรณนาความยากลำบาก ระหว่างการเดินเท้า ย่ำทะเลโคลนท่ามกลางพายุฝน ความทรมานจากการต้องนั่งจับเจ่าอยู่ในเสื้อผ้าที่เปียกโชก การถูกเหลือบ ยุง ริ้น ไร รุมกัดจนผิวหนังขึ้นผื่น ภาพสเกทช์ของเขายังบอกเล่าเรื่องราวขณะที่มีเสือดาวจู่โจมค่ายพักกลางป่าในยามราตรี รวมถึงภาพเจ้าลาวที่ร่วมเดินทางไปกับเขา กำลังพุ่งหอกสังหารแรดอย่างดุดัน. คนอย่างอองรี มูโอต์ เป็นคนพันธุ์ไหน ชีวิตวิญญาณเขาถูกหล่อหลอมด้วยอะไร...

ในฐานะเจ้าอาณานิคมที่ปกครองอินโดจีนเป็นเวลายาวนานนับร้อยปี นอกเหนือจากการกอบโกยทรัพยากรมหาศาลไปสร้างความมั่งคั่งให้ตนเองแล้ว กล่าวกันว่าสิ่งที่รัฐบาลฝรั่งเศสทิ้งไว้ให้อินโดจีนในเชิงสร้างสรรค์ คือการก่อตั้ง “สำนักฝรั่งเศสแห่งปลายบุรพทิศ” เพื่อค้นคว้า รวบรวมความรู้ทางประวัติศาสตร์ โบราณคดี ในแหลมอินโดจีน และผลงานที่ยิ่งใหญ่ของเหล่านักโบราณคดีแห่งสำนักนี้ คือการศึกษาค้นคว้าเพื่อคลี่คลายความลี้ลับของอารยะธรรมขอม แล้วฟื้นฟูบูรณะโบราณสถานในดินแดนกัมพูชา หรือที่ชาวโลกรู้จักดีในนาม มหาปราสาทนครวัด...

ศรีศิขเรศวร  หรือปราสาทเขาพระวิหาร เป็นเทวสถานสำหรับบูชาคารวะเทพเจ้าตามความเชื่อในศาสนาพราหมณ์หรือฮินดู . ศิขเรศวร…  พระนามนี้มีที่มาจากคำว่า “ศิขร” ซึ่งแปลว่าขุนเขา รวมกับคำว่า “อิศวร” ซึ่งแปลว่าผู้ยิ่งใหญ่ และเป็นอีกพระนามหนึ่งของพระศิวะ “ศิขเรศวร” จึงมีความหมายรวมกันว่า “ผู้เป็นใหญ่แห่งขุนเขา” นามอันไพเราะนี้มีนัยบอกเราว่าปราสาทเขาพระวิหารเป็นเทวาลัยอันเป็นที่สถิตแห่งพระอิศวร หรือ พระศิวะ จัดเป็นศาสนสถานในศาสนาฮินดูลัทธิไศวะนิกาย  หรือนิกายที่นับถือพระศิวะเป็นใหญ่...

“บันทายสรี” เทวสถานประเภทปราสาทหิน หรือ “เทวาลัย” ๑ ในจำนวนนับร้อยในอาณาเขตที่เคยเป็นอาณาจักรขอมโบราณอันเกรียงไกร ใจกลางประเทศกัมพูชาปัจจุบัน . “บันทายสรี” มีขนาดเล็กกว่าปราสาทหินพนมรุ้งในไทย ขณะที่พนมรุ้งก็มีขนาดใหญ่เท่าซุ้มประตูหรือโคปุระเพียงด้านเดียวของมหาปราสาทนครวัดที่ยิ่งใหญ่ ทว่าความละเอียดอ่อนของลวดลายที่ช่างขอมจำหลักลงบนหินทรายสีชมพูที่ปราสาทบันทายสรีนั้น ช่างนุ่มเนียนและพลิ้วไหวจนดูราวกับเหล่าทวารบาล เทพอัปสร พญาครุฑ หงส์ ฯลฯ จะโลดเต้นโบยบินออกมาจากซุ้มเรือนแก้ว กรอบประตู ทับหลัง...

ทั่วทั้งนครวัดมีเทพอัปสรประดับอยู่ทุกซอกมุม นับรวมได้ถึง ๑,๕๐๐ องค์ ไม่ว่าคุณจะเดินทางไปไหน ก็จะพบเธอทั้งหลายในท่วงท่าอ่อนช้อย และรอยยิ้มกึ่งสำรวม คอยให้การต้อนรับ การแต่งองค์ทรงเครื่องของพวกเธอ ก็คือภาพสะท้อนวัฒนธรรมการแต่งกายของสตรีในราชสำนักขอม ซึ่งยิ่งใหญ่เกรียงไกรในสุวรรณภูมิเมื่อพันปีก่อน  ชาวเขมรเรียกพวกเธอว่า “อัปสรา” . “อัปสร” หรือ “อัปสรา” ในความหมายของศาสนาพราหมณ์หรือฮินดู ก็คือเหล่าเทพธิดาที่คอยดูแลศาสนสถาน และเป็น “บาทบริจาริกา” หรือผู้รับใช้เทพเจ้าแห่งศาสนสถานนั้น . ขอขอบคุณ...

พนมกุเลนมิได้เป็นภูเขาลูกโดดอย่างฟูจิยามาในประเทศญี่ปุ่น แต่เป็นเทือกเขายาวเป็นแนวดั่งขบวนรถไฟ อุดมด้วยป่าไม้และหน้าผาหินทรายอันละเอียดและแข็งแกร่ง นับได้ว่ามีขนาดและความสูงเป็นที่สุดในเขตที่ราบลุ่มเขมรต่ำ สามารถมองเห็นได้แต่ไกลเมื่อยืนอยู่บนพนมบาแค็ง (ศูนย์กลางเมืองพระนคร – ราชธานีขอมยุคหลังมเหนทรบรรพต) ซึ่งอยู่ห่างลงมาทางตะวันตกเฉียงใต้ใต้ถึงกว่า ๕๐ กิโลเมตร . ภูผาอันอุดมด้วยต้นกุเลนหรือลิ้นจี่ป่าแห่งนี้ เป็นชัยภูมิมงคลควรค่าแก่การเป็น “เขาพระสุเมรุจำลอง” ที่จะประดิษฐาน “ราชลึงค์”...

ที่กบาลสะเปียน หรือลำห้วยหัวตะพาน ลำน้ำสาขาของแม่น้ำเสียมเรียบ มีทั้งศิวลึงค์นับพันองค์ และภาพนารายณ์บรรทมสินธุ์หลายภาพ บางภาพแกะลงตรงแก่งน้ำตก เพื่อให้มีน้ำไหลผ่านตลอดเวลา เพื่อให้พระนารายณ์บรรทมอยู่ในสินธุจริง ๆ นอกจากนั้นยังมีรูป “อุมามเหศวร” หรือพระนางศรีอุมาเทวีประทับนั่งบนพระเพลาพระศิวะบนหลังโคนนทิ ซึ่งเป็นภาพที่ชาวฮินดูนิยมแกะหรือวาดเพื่อยกย่องพระศิวะ ดังปรากฏที่ทับหลังหรือหน้าบันของปราสาทหลายแห่ง เช่น ปราสาทบันทายสรี หรือที่ปราสาทเมืองต่ำที่จังหวัดบุรีรัมย์ ฯลฯ . ขอขอบคุณ...

ถึงแม้ปราสาทพนมรุ้ง ปราสาทพิมาย และปราสาทขอมอีกหลายแห่งในประเทศไทย จะมีขนาดเล็กมากเมื่อเทียบกับมหาปราสาทนครวัดในประเทศกัมพูชา แต่กระนั้น ก็ยังเป็นความพิศวงสงสัยของคนในโลกปัจจุบันอยู่มาก ว่าสถาปนิกและวิศวกรขอมโบราณมีเทคนิควิธีในการก่อสร้างงานสถาปัตยกรรมจากก้อนศิลาขนาดใหญ่โตโอฬารได้อย่างไร ในเงื่อนไขที่ยังไม่มีเทคโนโลยีอันทันสมัยเท่าปัจจุบัน ? . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม กรมส่งเสริมวัฒนธรรม กระทรวงวัฒนธรรม ที่เป็นส่วนหนึ่งของการเดินทางครั้งนี้

ข้อสันนิษฐานเรื่องพิธีเบิกพรหมจรรย์ นำมาซึ่งความพิศวงสงสัยของคนในโลกปัจจุบัน ว่าพิธีกรรมเซ่นสังเวยดังกล่าวมีสาระเป็นจริงมากน้อยเพียงใด นำมาซึ่งการสืบค้นไปถึงคัมภีร์ฤคเวทของชาวฮินดู ว่าด้วยเครื่องบัตรพลีที่ใช้ในการเซ่นสังเวยบูชาไฟแด่องค์ศิวเทพ ว่านอกจากจะมีน้ำนม ข้าว เนยแข็ง เหล้า โสม และดอกไม้แล้ว ต่อมายังมีการสังเวยด้วยชีวิต โดยฆ่าไก่ แพะ ควาย นก เอาเลือดสด ๆ ราดรดลงบนกองไฟอีกด้วย เช่นนี้แล้ว การเอาเลือดจากพรหมจรรย์สตรีมาบูชาพระศิวะจึงน่าจะมีความเป็นไปได้หรือไม่ . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม...

ภาพลักษณ์ที่ชัดเจนของกัมพูชาในสายตาของชาวโลกอีกภาพหนึ่ง คือ ภาพใบหน้าคนขนาดมหึมานับร้อยหน้า แกะสลักลงไปในเนื้อหินอันแข็งแกร่ง นั่นคือสัญลักษณ์ที่โดดเด่นของปราสาทบายน ในอาณาจักรนครธม  ซึ่งอยู่ห่างจากนครวัดไม่กี่กิโลเมตร มีอายุอยู่ในราว 800 ปี เพราะสร้างขึ้นในสมัยพระเจ้าชัยวรมันที่ 7 ซึ่งเรืองอำนาจระหว่าง พ.ศ.1724-1761  ก่อนอาณาจักรสุโขทัยจะเข้มแข็งราว 100 ปี . มีข้อถกเถียงมากมาย ว่าใบหน้าเหล่านั้นมีความหมายอย่างไรและสร้างขึ้นด้วยเหตุผลใด ? . ขอขอบคุณ ผู้สนับสนุนร่วม กองทุนส่งเสริมงานวัฒนธรรม...