Παρά την επαγρύπνηση για επίδοξους τυράννους και την προσήλωσή τους στην πολιτική ισότητα, οι Αθηναίοι χρειάζονταν καθοδήγηση από εκλεγμένους στρατηγούς στον πόλεμο και από ρήτορες στη συζήτηση και λήψη των αποφάσεων. Δεν προσφερόταν για τους ρόλους αυτούς η δοκιμασμένη δημοκρατική συνταγή της κλήρωσης. Οι δύο ρόλοι διαχωρίστηκαν τον 4ο αιώνα, αλλά τον 5ο αιώνα είχαν συνήθως συνδυαστεί, με κορυφαίο παράδειγμα τον Περικλή ως αξεπέραστο πρότυπο δημοκρατικού ηγέτη.

Η κλήρωση των βουλευτών γινόταν μόνο μεταξύ των ενδιαφερομένων και ασφαλώς δεν ταίριαζε στον Σωκράτη. Βρέθηκε όμως βουλευτής το 406, εξαιτίας της κρίσης λειψανδρίας τότε. Για την επάνδρωση 110 τριήρεων επιστρατεύτηκαν σχεδόν όλοι οι πολίτες που ήσαν σε στρατεύσιμη ηλικία, υποχρεώνοντας τους άλλους, όπως ο Σωκράτης, να τους αναπληρώσουν, ιδίως στη Βουλή. Ως πρύτανης ήταν ο μόνος που είχε το θάρρος να εναντιωθεί (μάταια) στην παράνομη εκτέλεση των έξι στρατηγών.

Οι Αθηναίοι θεωρούσαν αρκετή τη συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου 6.000 πολιτών, που όρισαν και ως νόμιμη απαρτία. Γιατί θεώρησαν ότι αυτός ειδικά ο αριθμός συμβόλιζε το σύνολό τους; Δεν γνωρίζουμε. Η απαρτία χρειαζόταν για μερικές μόνο αποφάσεις, όπως η πολιτογράφηση και ο οστρακισμός. Η αθηναϊκή εμπειρία φωτίζει γενικά το πρόβλημα της απαρτίας στην άμεση δημοκρατία. Τι είναι τελικά προτιμότερο: να μην υπάρξει καθόλου απόφαση ή να αποφασίσει μία μειοψηφία;

Η συμμετοχή των Αθηναίων στην Εκκλησία του Δήμου υπολογίζεται ότι δεν ξεπερνούσε συνήθως τις 6.000, δηλαδή περίπου ένα πέμπτο του συνόλου τον 4ο αιώνα και ακόμη λιγότερο τον 5ο, όταν οι πολίτες ήσαν πολύ περισσότεροι πριν από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και την επιδημία. Πολλοί παράγοντες εμπόδιζαν τη συμμετοχή περισσοτέρων: οι εκστρατείες, οι απουσίες στο εξωτερικό, η βιοποριστική εργασία και προπαντός η έκταση της Αττικής, που ήταν υπερβολικά μεγάλη.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η βασιλεία εξαφανίζεται μόλις πάψει η αποδοχή της. Γι’ αυτό, αντίθετα από τους Ρωμαίους, οι Αθηναίοι δεν φοβούνταν ούτε τη λέξη «βασιλεύς» ούτε την επιστροφή της βασιλείας – μόνο της τυραννίας. Η εξαφάνιση της κληρονομικής βασιλείας δεν είναι μόνο παράξενη σε σύγκριση με άλλες ιστορικές εμπειρίες. Είναι κλειδί και για την πληρέστερη κατανόηση της εξέλιξης της Αθήνας. Άνοιξε το δρόμο πρώτα στην τυραννία, πριν επιτευχθεί η δημοκρατία.

Ο δρόμος για τη δημοκρατία άνοιξε όταν εξαφανίστηκε αθόρυβα η πατροπαράδοτη «ομηρική» βασιλεία από την Αθήνα (και τις άλλες πόλεις-κράτη, πλην Σπάρτης). Αντίθετα από τους Ρωμαίους, οι Αθηναίοι δεν είχαν καθιερωμένη και σαφή εξήγηση για την κατάργηση της κληρονομικής βασιλείας. Αντίθετα μάλιστα, είχε μόλις προηγηθεί ο θρυλικός βασιλέας Κόδρος, που θυσιάστηκε για τη σωτηρία τους και θα έπρεπε κανονικά να είχε ισχυροποιήσει τον θεσμό αλλά και τη δική του δυναστεία.

Πολλοί έγιναν εύκολα Αθηναίοι πολίτες από νόμο του Σόλωνα και στη συνέχεια από τον Κλεισθένη. Ύστερα, όμως, για να γίνεις πολίτης έπρεπε να γεννηθείς Αθηναίος, πρώτα από Αθηναίο πατέρα και μετά το 451 από Αθηναίους γονείς. Οι Αθηναίοι θέλησαν έτσι να γίνουν και να μείνουν μία ερμητικά κλειστή ομάδα καταγωγής. Δεν ήταν αυτό αντιδημοκρατικό, αλλά αντίθετα αποτελούσε εγγύηση της ομοιογένειας που ήταν αναγκαία προϋπόθεση για τη λειτουργία της άμεσης δημοκρατίας.

Μολονότι ως οπλίτες και ως κωπηλάτες εκπλήρωναν ουσιαστικά τις ίδιες ακριβώς στρατιωτικές υποχρεώσεις με τους πολίτες, οι μέτοικοι στην Αττική δεν μπορούσαν να προσδοκούν ότι θα γίνουν κάποτε πολίτες. Σε στιγμές πανικού, το 406 και το 338, οι Αθηναίοι αναγνώρισαν την αντίφαση, προσφέροντας άμεση πολιτογράφηση στους μετοίκους. Δεν την αναγνώρισαν όμως ούτε ο Ξενοφών, ούτε ο μέτοικος Αριστοτέλης, μολονότι η στράτευση χωρίς πολιτογράφηση ήταν εντελώς αντίθετη με τις απόψεις του.

Το αίνιγμα του Σωκράτη ως Αθηναίου οπλίτη μπορεί να λυθεί αν υποθέσουμε ότι, και αν ακόμη ήταν τόσο φτωχός όσο παρουσιαζόταν, είχε κληρονομήσει την κατάταξή του στους «ζευγίτες». Η περίπτωσή του αναδεικνύει την προβληματική σύνδεση των στρατιωτικών υποχρεώσεων με την κατάταξη των Αθηναίων σε τέσσερις εισοδηματικές τάξεις, που χαρακτηριζόταν από πλήρη αδράνεια και διατηρήθηκε μολονότι δεν είχε επιπτώσεις ούτε φορολογικές ούτε άλλες οικονομικές, ούτε για τη συμμετοχή σε κλήρωση αξιώματος.

Το αθηναϊκό ναυτικό μπορεί να θεωρηθεί λιγότερο δημοκρατικό από την παραδοσιακή εικόνα του επειδή είχε μη εκλεγμένους διοικητές: τους τριηράρχους. Επιπλέον, στην επάνδρωση των πλοίων του συμμετείχαν και οι τέσσερις εισοδηματικές τάξεις. Όχι μόνο οι θήτες, αλλά και οι ζευγίτες, καθώς και ιππείς ή πεντακοσιομέδιμνοι ως τριήραρχοι. Ίσως όμως θα μπορούσε να θεωρηθεί δημοκρατικό επειδή ακριβώς συνυπήρχαν στα πλοία του όλες οι τάξεις, από τους φτωχότερους έως και τους πλουσιότερους.

Μέχρι το 480, οι Αθηναίοι πολεμούσαν στη στεριά ως οπλίτες και είχαν ελάχιστο ναυτικό. Όμως για τον πόλεμο εναντίον των Αιγινητών απέκτησαν στόλο 200 τριήρεων. Χάρη σ’ αυτόν κατόρθωσαν την κοσμοϊστορική νίκη στη Σαλαμίνα το 480, που μεταμόρφωσε μονομιάς την Αθηναϊκή Δημοκρατία σε μεγάλη ναυτική δύναμη και μετατόπισε το πολιτικό κέντρο βάρους από τους οπλίτες στους κωπηλάτες, δηλαδή κατεξοχήν στους θήτες, που μέχρι τότε δεν έπαιζαν κανένα ρόλο στον πόλεμο.

Στην Αθήνα, η μετάβαση από τη μοναρχία στην ολιγαρχία και από την ολιγαρχία στη δημοκρατία καθρεφτίζεται στην ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων, που είναι ενιαία για τον στρατό και το ναυτικό. Από τον βασιλέα περνάμε τον 7ο αιώνα στον πολέμαρχο και από τον πολέμαρχο στους δέκα στρατηγούς, που θεσπίζει ο Κλεισθένης από το 501. Αντίθετα με όλα τα άλλα αξιώματα, οι στρατηγοί δεν κληρώνονται, αλλά εκλέγονται, και μάλιστα χωρίς όριο επανεκλογής.

Είναι αναχρονισμός να απαξιώνουμε σήμερα την Αθηναϊκή Δημοκρατία εξαιτίας του αποκλεισμού των γυναικών και των δούλων. Με τα τότε κριτήρια, η πιο αδικαιολόγητη ασυνέπειά της ήταν ο αποκλεισμός των μετοίκων. Αντίθετα με τις γυναίκες και τους δούλους, αυτοί είχαν ουσιαστικά τις ίδιες στρατιωτικές υποχρεώσεις με τους πολίτες, αλλά δεν μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα γίνουν κάποτε πολίτες, μολονότι οι Έλληνες συνέδεαν τα πολιτικά δικαιώματα με την προσωπική συμβολή στον πόλεμο.

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία δεν περιλάμβανε μόνο τη συνέλευση των πολιτών – τη λεγόμενη Εκκλησία του Δήμου – αλλά και άλλους θεσμούς, με πιο νευραλγικούς τη Βουλή και τους στρατηγούς. Ήσαν δύο θεσμοί αντιπροσωπευτικής και όχι άμεσης δημοκρατίας – με εκλογή οι στρατηγοί, με κλήρωση η Βουλή. Αυτή προέκυψε από τη διαίρεση της Αττικής σε 10 τεχνητές «φυλές» και 139 δήμους. Οι 50 βουλευτές κάθε φυλής αποτελούσαν ουσιαστικά την κυβέρνηση για ένα δέκατο του έτους

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία παραμένει η σπουδαιότερη ιστορική εμπειρία άμεσης δημοκρατίας αν συνδυάσουμε δύο στοιχεία: τη διάρκεια και την ισχύ της ως κράτους. Επηρεασμένοι από την πληθώρα των πηγών και τη ζωντάνια των περιγραφών, πολλοί νομίζουν ότι γνωρίζουμε τα πάντα για την καθημερινή λειτουργία της. Ωστόσο, οι πληροφορίες που διαθέτουμε είναι αποσπασματικές. Ορισμένες όψεις φαίνονται αινιγματικές. Εξάλλου, απαιτούν κριτική επανεξέταση πολλές κοινότοπες παραδοχές και ερμηνείες, διαστρεβλώσεις,...